श्री देव रवळनाथ

🌹 *श्री देव रवळनाथ* 🌹

श्री रवळनाथ देवालयाचे उगमस्थान गोमंतक आहे. गोमंतकातील हिंदू धर्मियांची लोकसंख्या पाहता तिथे देवस्थानाची संख्या मोठी होती. म्हणूनच गोमंतकातील देवभूमी असे म्हटले जाते. गोमंतकातील प्रमुख दैवत श्री रवळनाथचं आहे. श्री रवळनाथ हे मूळ नांव नसून ते ‘रवळू’ असे पुरातन कालापासून चालत आलेले आणि त्याच्या भक्तांनी अत्यंत प्रेमाने ठेवलेले आहे. गोमंतकात पुढे नागपंथीयाचे आगमन झाल्यावर त्यांनी देवाचे नांव बदलून श्री देव रवळनाथ असे ठेवले. रवळनाथ हे दैवत श्री शंकराच्या गणांपैकी एक असल्याचे मानले जाते. श्री रवळनाथाला कोकणात पिसो रवळू असे म्हटले जाते.

*श्री रवळनाथ जन्मकथा*

श्री रवळनाथ चरित्र ब्रम्हांड पुराण, पद्मपुराणामध्ये वर्णन केले आहे. श्री केदार विजय या ग्रंथामध्ये रवळनाथांचा महिमा प्राकृतमध्ये वर्णिला आहे. त्या आधारे चरित्र सारांष असा

*पूर्व इतिहास*

‘‘पुण्यपावन पंचगंगा नदीच्या दक्षिण तीरावर करवीर नावाचे शक्तीपीठ होते. त्या पीठावर महालक्ष्मी विराजमान होऊन राज्य करीत होती. तिच्या कृपेने संपूर्ण प्रजा सुखी-समृद्ध होती. एके दिवशी महालक्ष्मीने ब्रम्हपुत्र कोल्हासूराला आपल्या राज्यावर बसवले आणि शंभर वर्षे राज्य करण्याबद्दल त्याला वर दिला व ती हिमालयातील बद्रिकाश्रमाला निघून गेली. महालक्ष्मी तेथून निघून जाताच राक्षसांनी तेथे उच्छाद मांडला. जप-तप, होम, हवन, देवकृत्य बंद होऊन वाईट शक्तींचे प्राबल्य वाढले. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, दंभ ह्या सहा अवगुणांनी राक्षसी रूपे धारण केली. ह्या राक्षसांनी तपष्चर्या करून शंकरांना प्रसन्न करून घेतले. शंकरांनी त्यांना वर दिला. ‘युद्धात तुमच्यापुढे कोणाचाही निभाव लागणार नाही परंतु तुम्ही योगमायेची आराधना केली पाहीजे.’ विंध्य पर्वत हा अगस्ती ऋषींचा शिष्य होता, त्याला अहंकार उत्पन्न झाला. सर्व पर्वतांपेक्षा आपण उंच झाले पाहिजे, म्हणून तो वाढत मोठा झाला. यामुळे सूर्याच्या रथाला दक्षिणेस येण्यास मार्ग मिळेना, दक्षिण दिशेला सर्वत्र अंधकार पसरला. न्याय, नीती बुडाली. राक्षसांनी सर्वत्र उत्पात मांडला. करवीर क्षेत्रामध्ये रक्तभोज, कोल्हासूर, करवीर अशा तीन राक्षसांनी छळ आरंभला. गिरिजापूरात गृध्रासूर, देवाळे येथे देविलासूर, रत्नागिरीवर रत्नासूर, पराशर ऋशींच्या आश्रमाजवळ महिशासूर आणि सह्याद्रीच्या पूर्वेला सिंधुरासूर असे राक्षस ठाण मांडूण होते. ह्या राक्षसांच्या जुलूम-जबरदस्तीने संपूर्ण दक्षिण भूभाग त्रासला होता. ह्या त्रासाने व्यथित होऊन भूमाता इंद्र देवाकडे गाईचे रूप घेवून गेली. दक्षिणेतील अंधकार आणि राक्षसांचे थैमान दूर करण्यासाठी तिने इंद्राला साकडे घातले, तेव्हा इंद्राने सांगितले, ‘ब्रम्हा, विष्णू, महेष, सूर्य व अग्नी या पाच देवता एकत्र येवून श्री रवळनाथ ज्योतिबा यांचा अवतार होइल तेंव्हा या राक्षसांच्या त्रासातून तुझी सुटका होईल.’ श्री महालक्ष्मीने पृथ्वीला सांगितले, ‘राक्षसांच्या निर्दालनासाठी देवाच्या भैरव स्वरूपी अवताराबरोबर आपणसुद्धा उपस्थित राहू.’

*श्री रवळनाथ जन्मकथा*

पौगंड ऋशी आणि त्यांची पत्नी विमलांबुजा ह्यांनी पुत्रप्राप्तीसाठी प्रदोष व्रत केले. त्यांच्या व्रताने बद्रिनाथ प्रसन्न झाले. चैत्र महिन्यात शुद्ध षष्ठी रविवारी विमलांबुजा यांच्या तळहातामधुन बालक जन्मास आले. हा अवतार अयोनीसंभव, म्हणजेच जन्मतःच त्रिषुल, डमरू, खड्ग आणि अमृतपात्र ह्यांनी युक्त चतुर्भुज असा होता. यांचे नाव ‘ज्योतिबा, केदारनाथ’ ठेवले.
रवळनाथ नामाभिधान
एके दिवषी जमदग्नी ऋशींना पत्नी रेणुकाबद्दल राग उत्पन्न झाला. त्यांनी आपला पुत्र परशुराम ह्याला रेणुकेचा शिरच्छेद करण्याची आज्ञा दिली. पित्याच्या आज्ञेप्रमाणे परशुरामाने कृती केली. जमदग्नी परशुरामावर प्रसन्न झाले आणि वर मागण्यास सांगितले. परशुरामाने मातेला पुन्हा जिवंत करावी आणि आपण हत्या केल्याची गोष्ट स्मरणात येऊ नये असा वर मागितला, म्हणून जमदग्नींनी रेणुकामातेला जिवंत केले. आपल्या कृत्याने जमदग्नींना पश्चाताप झाला. त्यांनी आपल्या शरीरातून क्रोध बाहेर काढला. या क्रोधाग्नीला रवाग्नी असे म्हणतात, त्याने भुवनत्रय जळू लागले. त्यांनी क्रोधाग्नीचा अर्धा भाग परशुरामांना दिला आणि राक्षसांच्या निर्दालनासाठी थोडा भाग आपला शिष्य केदारनाथांना दिला. या क्रोधाग्नीचा अंश धारण केल्याने केदारनाथांना रवळनाथ असे नाव पडले व रवळनाथ जमदग्नी ऋषीकडे विदयार्जन करू लागले. देवसेना दक्षिणेस येण्यासाठी विंध्य पर्वताचा अडसर होता, म्हणून इंद्राने काशी क्षेत्री अगस्ती ऋषीची भेट घेतली आणि त्यांना विंध्य पर्वताला नमविण्यास सांगितले. त्याप्रमाणे अगस्ती ऋषी आपली पत्नी लोपमुद्रासह दक्षिणेस येण्यास निघाले. वाटेत विंध्य पर्वताने त्यांना नमस्कार केला. अगस्तींनी त्याला तेथे ‘मी दक्षिणेतून परत येईपर्यंत निद्रा कर’ असे सांगितले. त्यामुळे विंध्य पर्वत आडवा झाला. व ऋषीना दक्षिणेस येण्यास मार्ग मोकळा झाला. दक्षिण दिशेला सूर्यभ्रमण सुरू झाले. ऋषी-मुनी, संन्याशी यज्ञ-याग, देवकर्म करू लागले. जमदग्नी ऋषीकडे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर रवळनाथ राक्षसांच्या निर्दालनासाठी दक्षिणेस येण्यास निघाले. त्यांच्यासोबत श्रीगणेश, महालक्ष्मी, अष्टभैरव, नवनाथ, अकरारूद्र, अष्टवसू, सोळासिद्ध हे सुद्धा येण्यास निघाले. राक्षसांना ही बातमी कळताच त्यांनी ही देवसेना थोपविण्यासाठी रूधिरोद्गारी यास पाठवले. त्याचे व रवळनाथांचे सेनापती तोरणभैरव यांचे घनघोर युद्ध झाले. तोरणभैरवाने रूधिरोद्गारी राक्षसाचा वध केला. विंध्य पर्वत ओलाडूंन रवळनाथ सेना दक्षिणेस आले. सह्याद्रीच्या शिखराशिखरावर अनेक उन्मत राक्षस रहात होते. रवळनाथांच्या अधिपत्याखाली भैरवसेनेने राक्षसांच्या निःपात करण्यास सुरूवात केली.

*राक्षस वध*

लवणासूर आणि खदिरांगार या राक्षसांचा वध रवळनाथांच्या सांगण्याप्रमाणे सोहंसिद्धाने केला. शंभू शिखरावर कुतोहल राक्षस व केदारनाथांचे युद्ध झाले. नाथांच्या प्रहारामुळे कुतोहल गुप्त होऊ लागला तेव्हा भगवान शंकर प्रकट झाले आणि कुतोहलाला ठार करण्यात आले. त्या क्षेत्राला शिखर शिंगणापूर असे नाव पडले. पुढे पंचवटीस बालभैरवाने तीन दिवस युद्ध करुन ताडकासुराचा वध केला. शिकटभैरीने शबरासुराचा वध केला. रवळनाथांनी शिष्टाईकरिता तोरणभैरवास रत्नासूराकडे पाठवले. रत्नासूराने रुधिरोचनाला तोरणभैरवास भेटण्यास पाठवले. रुधिरोचनाने आपल्या कौशल्याने तोरणभैरवास आपल्या बाजूस वळवले. अशाप्रकारे तोरणभैरव फितूर झाला. नंतर श्री महालक्ष्मी व रवळनाथांनी विघ्नहर्त्या गणपतीला बोलावले. गणपतीने गुप्त वेशाने रत्नागिरी पर्वताच्या मार्गावर सर्वत्र बोरीच्या बिया पेरल्या. त्यामुळे सर्वत्र बोरीची दाट कुंपणे आणि वृक्ष निर्माण झाले. पुढे मायावी राक्षसांसोबत युद्धात भैरवसेनेला या वृक्षांचा आधार मिळाला. जेजुरी भागी सात किल्ले व्यापून मणिभद्र आणि मल्लभद्र हे दोघे राक्षस रहात होते. शंकराचा अवतार मार्तंड भैरव आणि त्यांचे युद्ध झाले. मार्तंड भैरवाने त्यांचा वध केला आणि स्वतः जेजुरी प्रांती वस्ती केली. त्यांनाच खंडोबा म्हणून ओळखले जाते. मल्लांचा साथीदार अवंदासूर ह्याचा संहार यमाई देवीने केले. यमाई तेथेच मुळपिठी राहिली ते क्षेत्र औंध म्हणून ओळखले जाते. कालभैरवाने कोथळासूर राक्षसाचा वध केला. रक्तभोजाचा पुत्र महिशासूर आणि रवळनाथ यांचे युद्ध सुरू झाले. अनेक शस्त्रास्त्रांनी महिषासूर मरत नाही, असे पाहून रवळनाथांनी महालक्ष्मी देवीला बोलावले. इंद्रायणी देवीने शक्तीने महिषासूराचा वध केला. रक्तभोजाचा पुत्र पुष्कर, रुधिरोचन, धीरोचन तसेच त्यांचा मामा एकाक्ष देशीचा यक्षराजा चंद्रसेन यांनी विमानातून भैरव सैन्यावर हल्ला चढवला. त्यांचा निःपात करण्याकरता हनुमानाचे आवाहन केले. हनुमंताने त्यांची विमाने पाडली. आकाशभैरवाने रुधिरोचनाचा, कमलभैरवाने चंद्रसेनाचा, कालभैरवाने पुष्कर व धीरोचनाचा वध केला. रवळनाथ स्वतः सिद्ध बैराग्याचे रूप घेऊन रत्नासूराला भेटायला आले. बैराग्याच्या वेशातील रवळनाथांनी रत्नासूराला युद्ध थांबवून नाथांना शरण जायला सांगितले. उलट रत्नासूराने बैराग्याची निर्भत्सना (निंदा) केली आणि मंडुकासूराला भैरव सैन्यावर लढायला पाठवले. रवळनाथांनी शेषनागाला युद्धास पाठवले. शेषाने मंडुकासूराचा वध केला. हे पाहून रक्तभोज देवसेनेचा पराभव व्हावा म्हणून सात दिवसांच्या अनुष्ठानाला बसला. रत्नासूर राक्षस सेना घेऊन युद्धाला आला. रवळनाथांचे व अनेक आयुधांनी परस्पर युद्ध रंगले. रत्नासूरची अनेक शस्त्रे, अस्त्रे मोडून रवळनाथ थकू लागले. तेव्हा शक्तिसेना घेऊन चोपडाई देवी नाथांच्या सहाय्यास आली. रत्नासूर तिच्यासोबत युद्ध करू लागला. चोपडाईने खड्गाने रत्नासूराचे शिर उडवले. रत्नासुराने मृत्युसमयी विनंती केली, ‘श्रीनाथा, माझ्या नावाने या क्षेत्राला ‘रत्नागिरी’ असे नाव असावे.’ रक्तभोजाचे अनुष्ठान कालभैरवाने मोडून टाकले. चिडलेला रक्तभोज रवळनाथांसमोर आला. रणांगणात नाथांच्या अस्त्राने रक्तभोज पडे पण नाथांच्या हातातील अमृतपात्रातील थेंब त्यावर पडताच पुन्हा उठे. तेव्हा नाथांनी हातातील अमृतपात्र सह्याद्रीच्या अमरनाथ कड्याावर ठेवून युद्धास सुरूवात केली. रक्तभोजाने वृक्षाचे रुप धारण केले. तेव्हा नाथांनी अस्त्राने रक्तभोजाच्या शरीराचे आठ तुकडे केले आणि त्याचा वध केला. रक्तभोजाने नाथांकडे प्रार्थना केली, ‘माझ्या आठ अवयवांपासून सुवासिक वृक्ष व वनस्पती निर्माण व्हाव्यात आणि त्यापासून अष्ठगंध तयार व्हावे. त्याचा उपयोग आपणास मंगलतिलक लावण्याकरता व्हावा.’ नाथांनी ‘तथास्तु’ म्हटले. ती अष्ठगंधे म्हणजे मलयागरु, देवदार, कृष्णगरु, हरिचंदन, कुंकूमकेषर, दवणा, गव्हलकचोरा, रक्तचंदन होत. रक्तोद्भवाची पत्नी ‘जलसेना’ व रक्तभोजाची पत्नी ‘चंद्रसेना’ ह्या सती गेल्या. त्यांनी सुगंधी जलरुपे धारण केली. रक्तभोज, रत्नासूर यांच्या वधाची बातमी ऐकून महालक्ष्मीला आनंद झाला. तेव्हा देवी म्हणाली, ‘चांगला भला आहे रवळनाथ’. तेव्हापासून देवाचा जयजयकार सुरू झाला. ‘रवळनाथाच्या नावानं चांगभलं’ ‘जोतीबाच्या नावानं चांगभलं’ श्री महालक्ष्मीने करवीर आणि कोल्हासूर राक्षसांचा वध केला. रवळनाथांनी करवीर पीठावर पुनश्च श्री महालक्ष्मीची स्थापना केली. आणि ते उत्तरेत जाण्यास निघाले. तेव्हा लक्ष्मीने नाथांना रत्नागिरीवर राहण्यासाठी व सदैव दृष्ठी आपल्याकडे ठेवण्याची विनंती केली, नाथांनी मान्य केली.

*रवळनाथांचा अभिषेक*

श्री महालक्ष्मीने श्रावण शुद्ध षष्ठीला रवळनाथांना राज्याभिषेक केला. रत्नासूराची सर्व रत्ने नाथांच्या मुकुटावर बसवण्यात आली. अशारीतीने संपूर्ण दक्षिण भाग भयमुक्त करून रवळनाथ रत्नागिरीवर राहू लागले. श्री रवळनाथ अनेक गावांमध्ये ग्रामदैवत म्हणून विराजमान आहेत. श्री जोतीबा, रवळनाथ अनेकांचे कुलदैवत आहे. रवळनाथ आपल्या भक्तांचे दुःख-दारिद्रय निवारण करून त्यांच्या हृदय सिंहासनावर विराजमान होतात.

*संकलन :- अशोककाका कुलकर्णी*