जेजुरीचा खंडोबा- म्हाळसा- बाणाई परिवार

खंडोबा परिवार दैवता
हेगडे प्रधान  म्हाळसा  बाणाई
देवघरातील पुजा प्रतीके   खंडोबा उपासक  खंडोबा कुळधर्म खंडोबा कुलाचार खंडोबा षडरात्र घट खंडोबा पुजा सप्तपुजा खंडोबा व्रते  खंडोबा पुजावस्तु  खंडोबा आरती  खंडोबा भुपाळी
*

खंडोबा परिवार देवता
*
* हेगडी प्रधान

हा खंडोबाचा प्रधान मानला जातो कन्नड मध्ये हेगडी या शब्दाचा अर्थ हि प्रधान असा होतो .हेगडी प्रधान हा गंगा जमनी शब्द आहे. मणि मल्लाबरोबरील युद्धात शंकराचा प्रधान म्हणून विष्णू ने काम पहिले होते त्या मुळे हेगडी प्रधान विष्णू असल्याचे मानले जाते. परंतु जनश्रुती नुसार हा महालसेचा भाऊ असल्याचे सांगितले जाते. तर काही जनश्रुतीत तो बाणाई चा होता व बाणाई विवाहा नंतर तो प्रधान बनले चे मानले जाते
*

* म्हाळसा

हि खंडोबा ची प्रथम पत्नी असून समुद्रमंथना वेळी विष्णूनी मोहिनी रूप धारण केले असताना मोहित झालेल्या शंकरांना विष्णूनी पुढील अवतारात मोहिनी रुपात पत्नी होण्याचे वचन दिले होते. या वचना प्रमाणे ते खंडोबा अवतारात म्हाळसा रूपाने खंडोबाची पत्नी झाल्याचे मानले जाते. काही कथानुसार म्हाळसा हि मोहिनी रूप घेतलेली पार्वती असल्याचे सांगतात खंडोबाचे अश्वारूढ प्रतिमा मध्ये खंडोबा सोबत म्हाळसा हि दिसते
*

बाणाई

हि खंडोबाची दुसरी बायको हि धनगर समाज्याची असल्याचे मानले जाते, तर काही कथा मध्ये ती धनगरांनी संभाळ केलेली बाणासुराची मुलगी असल्याचे मानतात, ती पार्वतीची दासी जया असून पार्वतीने दिलेल्या वचनामुळे ती खंडोबाची पत्नी झाल्याचे हि मानले जाते. या बाणाईच्या दर्शनाने भुललेला खंडोबा जेजुरी सोडून एका वृद्ध धनगराचे रूप घेउन तीच्याघरी धनगरवाड्यात चाकरी करू लागला, आपले खरे रूप दाखवून प्रेमबळाने तिला खंडोबाने वश केले व श्रावण पौर्णिमेस तिच्याशी लग्न करून जेजुरीस आणले.
*

*घोडा

शंकर मणि युद्धाचे वेळेस मणि घोड्यावर स्वार होउन युद्धास निघाला त्या वेळेस शंकराने चंद्रास घोडा होण्याची आज्ञा केली व ते चंद्र रुपी अश्वावर स्वार होउन युद्धास गेले त्या मुळे खंडोबाचा अश्व चंद्राचे रूप मानले जाते. तर मणि वधावेळी मणिने आपले वाहन अश्व खंडोबाने धारण करावे अशी विनंती केली म्हणून खंडोबाने अश्व हे वाहन धारण केल्याचे मानले जाते.

* कुत्रा

श्रीकृष्ण लहान असताना त्याने खंडोबाची अवहेलना केल्यामुळे त्याचे कुत्र्यात रुपांतर जाहले असेही मानले जाते . धनगरांची मेंढरे खाणारे वाघास खंडोबाने शापित केल्याने त्याचे कुत्रे झाले व खंडोबाने त्यास आपले वाहन केले अशी हि कथा आहे

*

खंडोबाची देवघरातील पूजा प्रतीके
* खंडोबाचा टाक

सर्वच कुलदेवतांच्या टाका प्रमाणे खंडोबाचा टाकही पंचकोनी असतो तो चांदीचा असावा व त्यास मागील बाजूस तांब्याची पाठ असावी असा संकेत आहे.खंडोबाचे टाकात खंडोबा व म्हाळसा यांची द्वीभुज अश्वरूढ प्रतिमा असते खंडोबाचे एका हाती खड्ग असते व महालसे च्या हाती त्रिशूल असतो किवा तिचे हात रिक्त असतात. घोड्याचे पाया मध्ये कुत्रा असतो . ज्यांचे कुलदेवत खंडोबा आहे अश्या सर्वांच्या देवघरात खंडोबाचा टाक असतोच.

* खंडोबाचे मूर्ती

खंडोबाचे देवघरातील मूर्ती या धातूंच्या असतात ह्या अश्वारूढ असून कधी द्विभुज तर कधी चतुर्भुज असतात खंडोबा व म्हाळसा स्वार असलेल्या मूर्ती आलिंगन मुद्रेत दिसतात चतुर्भुज मूर्तींच्या हातात खड्ग ,त्रिशूल ,डमरू ,पानपात्र दिसते तर द्विभुज मूर्तींच्या हाती खड्ग दिसते

खंडोबाची देवघरातील इतर पूजा प्रतीके
* दिवटी बुधली

ही धातू पासून बनवलेली असते दिवतेच्या वरील भागात एक पात्र असते त्यात कापडाचा पलीदा लावून त्याचे वर बुदलीने तेल टाकून जाळले जाते खरेतर हे मशालीचेच वेगळे रूप या दिवातीचा उपयोग देवाला ओवाळण्या साठी केला जातो खंडोबाचे कुलाचारात महत्वाचे स्थान असल्याने कुलदेवत खंडोबा असणाऱ्या सर्वच देवघरात दिवटी असते

* गाठा

हा सुताचा अथवा पंचधातूचा किवा चांदीचा गोफ असतो सुताचे दुहेरी पट्टी वर उलट्या कवड्या लावलेल्या असतात गोफचे एका बाजूचा वेढा व दुसरया बाजूच्या गाठी वेढ्यात गुतवून तो गळ्यात घालता येतो. धातूचा गोफ ही दुहेरीच असतो त्यावर धातूच्या कवड्या असतात व एका बाजूस कळस असतो तो कळस वेढ्यात गुतवून तो गळ्यात घातला जातो . गाठा हे एका बंधन आहे खंडोबाशी असलेल्या बांधीलकीचे प्रतिक आहे , वाघ्या मुरुळीची दीक्षा घेताना ते घातले जाते. वाघ्या मुरुळीच्या देवघरात तो असतो. खंडोबाचे उत्सव व कुलाचाराचे प्रसंगी तो गळ्यात धारण केला जातो. ज्या घरामध्ये घरवाघ्याची परंपरा आली असेल अश्या परिवारांचे थोरल्या कुटुंबात तो परंपरेने असतो

* शिक्का

हे गाठ्याचेच प्रतिक रूप आहे धातूच्या पट्टीचे गोलाकार कडे मन्हजेच शिक्का हा पंचधातू अथवा चांदीचा असतो ज्यांना गाठा करणे शक्य नाही किवा देवघरात पुजे साठीच ठेवायचा आहे अश्या परिवारांच्या देवघरात शिक्का